Er is meer dan genoeg! Maar het wordt tijd dat we dat gaan zien.
Verkenner gesprek met Nico Baken
Het is een woensdagmiddag. Vandaag ben ik met Marco van Gelder weer in Den Haag. We gaan in gesprek met Nico Baken. Hij is senior strateeg bij KPN en hoogleraar. Op het moment dat we hem spreken, zit hij in de mogelijke overgang van hoogleraarschap bij de TU in Delft, naar de TU in Eindhoven; een tijd van gedoe, en daar houdt Nico niet zo van, want hij wil vooral bezig zijn met denken. Vóór-denken, zoals hij dat noemt. Ik zal dat later uitleggen. Het wordt een bijzonder gesprek over de grote vragen van nu. Een filosofische insteek, maar met praktische vertaling naar wat dit voor de mens en maatschappij betekent. Een uur vol wijsheid, wat nog dagen nazoemt in mijn hoofd en wat geleid heeft tot dit artikel.
Zijn verhaal is positief. Vol hoop. Hij wil de mensen laten zien dat je niet hoeft te ‘overleven’. Er zijn immers voldoende kansen voor ‘Het Goede Leven’. En daarin volgt hij het pad van Aristoteles. De Filosoof. Marco vraagt Nico naar zijn ‘main message’. Daar hoeft hij niet lang over na te denken. Resoluut: “Er is geen schaarste maar overvloed”. Wat me opvalt in deze serie gesprekken is dat elke verkenner zijn boodschap kracht bijzet. Blijkbaar is dat nodig. Kracht die ik vandaag in de toonzetting van Nico weer terugzie.
Hij heeft het over de Hoorn des Overvloeds, de cornucopia (cornu=hoorn; copia=voorraad). Terwijl de wereld zich druk maakt om crisis is hij heel stellig. Er is genoeg voor iedereen! Hij deelt met ons wat er in zijn ogen nodig is ernaar te gaan handelen. In het gesprek maakt hij gebruik van metaforen en voorbeelden uit de mythologie, die helpen om te begrijpen wat hij over wil brengen.
“We zitten in een fase waarin de focus hoort te liggen op ‘heel’ worden. Een revival van ‘Het Goede Leven’. Hij legt dit uit aan de hand van de drie Jungiaanse fases. De eerste fase is de fase waarin we ons ‘in het paradijs bevinden’. Als mens zijn we ‘kind’, onbewust gelukkig en ‘heel’ (homo symbolicus). Deze fase eindigt als we onszelf wegjagen uit het paradijs. En zo komen we in de tweede fase via pubertijd naar de adolescentie. Een tijd van bewust ongelukkig en ‘onheel’ zijn. Een transitiefase die gevolgd wordt door de derde fase die staat voor rijping, helen, één worden met jezelf en je omgeving. Bewust gelukkig en ‘heel’ zijn. Langzaamaan, legt Nico uit, proberen we die derde fase te bereiken en weer ‘heel’ te worden.” Hij illustreert dit aan de hand van het verhaal van Parcival.
Parcival en de Gewonde Visserkoning
In de Graallegenden moet Parcival het ouderlijk huis verlaten en op zoek gaan naar de Graal. Het doel van de zoektocht is niet de schat maar de ontwikkeling tijdens het onderweg zijn. Zonder doel… geen beweging. Gaandeweg overwint Parcival hindernissen; ontdekt zijn eigen mogelijkheden en arriveert bij de gewonde Visserkoning, die hem de Graal toont. Bij zijn bezoek laat hij zich verblinden door de rijkdom en luxe En hij verzuimt de essentiële vraag te stellen: “Waaraan lijdt u?” Hij heeft immers nog niet geleerd om te luisteren met zijn hart en zijn mededogen te tonen. Parcival wordt verbannen uit het paleis en leidt een moeizaam leven, maar ouder en wijzer, gaat hij zien wat er nodig is. Zo komt hij later weer een keer bij het paleis. En dit keer laat hij zich niet verblinden door de weldaad, maar heeft hij aandacht voor de koning. Dat is het begin van de heling van het land. Een symbolisch verhaal, waarin Parcival het symbool is van de nog onbewuste mens die aan het begin van een nieuw pad op zijn levensweg staat.
Er zijn vier dingen aan de hand, aldus Nico:
- De behoefte aan een Nieuw Verhaal
- We zijn nagenoeg blind en doof
- Het ontbreken van “The right cutlery”
- We houden liever vast aan het oude, dan te kiezen voor Het Nieuwe (Verhaal)
1. Het Nieuwe Verhaal
In het Nieuwe Verhaal zien we de overvloed. Dat verhaal schrijft iemand niet zomaar. Dat ontstaat; we maken het met elkaar. Maar om dat verhaal te maken, moeten we het oude loslaten. “We zitten vast in de armen van Chronos. De wereld van KPI’s, meetbare zaken, het zuiver Newtoniaans denken en de kloktijd. Een wereld die draait om dingen.” Ik moet – terwijl ik dit schrijf – denken aan het boek Stuffocation van James Wallman; wat gaat over de verstikkende werking van onze drang naar spullen. Het waanidee dat ‘stuff’ ons gelukkig maakt. Als je daarop gefocust blijft, komt de wereld nergens. Negatief gezien, is de hoop dan snel vervlogen. En daarmee het Nieuwe Verhaal; wat niet draait om dingen, maar om waarde en de existentiële tijd, die staat tegenover de kloktijd. Een verhaal op een ander, hoger aggregatieniveau.
2. We zijn nagenoeg blind en doof
“Dat is wel een probleem, want we zien niet wat binnen handbereik ligt. De oplossing ligt gewoon voor ons.” Om dat te illustreren, vertelt Nico over een eindeloos grote tafel, waar wij, als bewoners van deze wereld, allemaal een plek aan hebben. Midden op de tafel zien we onze oceanen, waarin de ‘hoornen des overvloeds’ drijven, met alles wat de mens nodig heeft: energie, water, eten, gezondheid, onderwijs, transport, bandbreedte…. Alles. Het ligt voor het grijpen, maar je moet het willen zien. De overvloed. “We laten ons belemmeren door voorgeprogrammeerde ideeën. Als we dat durven loslaten, zien we pas wat er echt is. Wat er kan zijn. Als je op zo’n manier gaat kijken en luisteren dan ontdek je hoe gepuzzeld kan worden om vraag en aanbod op elkaar te passen. Om zo nieuwe mogelijkheden te verbeelden en te creëren.” Hij geeft het voorbeeld van een flat.
Vraag en aanbod op elkaar passen
Op de begane grond woont een bejaarde dame. Op de 1e verdieping woont een studente die in haar vrije tijd taxichauffeuse is, en op de 2e verdieping een stel (tweeverdieners). Nu moet de bejaarde vrouw naar de dokter, maar heeft geen vervoer. De studente heeft tijd, maar geen auto. De man en vrouw hebben een auto voor de deur staan, maar geen tijd. Door deze drie situaties aan elkaar te koppelen, kan de student de bejaarde vrouw wegbrengen met de auto van de bovenburen. Opgelost! Zonder verdere hulp van buiten.
Het gaat erom dat we met elkaar dit soort puzzels gaan maken door vraag en aanbod op een slimme manier bij elkaar te brengen. Dan moet je niet te dicht op de situatie zitten, maar er van een afstandje naar kijken om alle mogelijkheden te overzien. “Je ziet het pas, als je het door hebt” zegt hij iets later in het gesprek.
3. The right cutlery
In dit Nieuwe Verhaal – ons verhaal – hebben we andere kwaliteiten nodig. We hebben geleerd om alles hard te maken; rationeel te zijn. We denken en acteren op basis van kosten en opbrengsten. Nico verontwaardigd: “We drukken de waarde van een mens uit in geld. Zo staat vast wat bijvoorbeeld een 83-jarige man mag kosten. En op basis daarvan maken we beslissingen of iemand behandeld wordt of niet. Dat we dat al durven te suggereren is ongelofelijk en mensonwaardig, de mens is gereduceerd tot een ding”.
Maar wat als we dat eens anders doen; gaan denken en acteren vanuit waarde. Het failliet van de business case is nabij. In deze andere manier van benaderen draait het om waarde. Zo gaan we dus van business case naar value case, van het kille doel naar het proces en leven we het leven. “Dankzij een andere manier van denken die we – mooi genoeg – aantreffen bij kinderen, maar wat we stelselmatig wegslopen. Als we fantasie nu eens niet kapot maken….” En zo ziet Nico bij de jonge generatie werknemers al een andere mindset. “Zij laten een ander geluid horen.” Jongen mensen zoals Boyan Slat, die iets doen vanuit een heel andere drive dan geld verdienen. Mensen met passie, de Homo Symbolicus.
Homo Economicus en Homo Symbolicus
Aan de ene kant is er het rechtlijnige vooruitgangsdenken: mensen zijn rationele wezens die de juiste beslissingen nemen uit welbegrepen eigenbelang – de homo economicus.
Aan de andere kant is er een veel gecompliceerder beeld van de mens, een wezen voor wie emotie en identiteit voorop staan en materiële belangen opgeofferd kunnen worden aan prestige en symboliek – de homo symbolicus.
4. Vast aan ‘vandaag’
Een ander ding is tijd. “Onze makke, is dat we het druk hebben. Druk, druk, druk. Om het Nieuwe Verhaal te vinden, moeten we ‘kwalitijt’ nemen voor onszelf en voor elkaar. Er is reflectie en observatie nodig. Ruimte creëren om vóór te denken, in plaats van na-denken. Samen zijn we aan het ontdekken. Van de wereld van nu – die draait om geld en dingen – naar een wereld van morgen, die draait om waarde en zingeving.”
Vanuit deze filosofie wil Nico ook terug naar arbeid. In mijn eigen perceptie is arbeid hard, fysiek werk. Meer gerelateerd aan fabriekswerk, dan aan mijn werk als adviseur. Maar ga je terug naar de werkelijke betekenis, dan is de lading van arbeid inderdaad veel mooier. Arbeid komt van laborare (dingen in waarde zetten, cultiveren). Terwijl werk juist een heel platte betekenis heeft, namelijk dingen in werking zetten. Kijken we naar waarde, dan gaan we met elkaar dus ook weer naar Arbeid. Vanuit die betekenis snap ik ook goed de kreet op menig boerderij “Arbeid Adelt”.
Overvloed; het is er. Echt!
“We gaan een tijd van overvloed tegemoet, tenminste als we het willen zien en je ziet het pas als je het doorhebt! Gewoon ons gezond verstand gebruiken. Denk eens aan energie. Het is zo dat de zon ons, continu 175.000 Terawatt levert; dat doet de zon al meer dan vier miljard jaar en blijft het de komende vier miljard jaar ook doen. Hoeveel heeft de mens daarvan nodig? Amper 10 Terawatt! In september zijn energiecontracten afgesloten (in Dubai en Chili) voor kilowatt prijzen ruim onder de vier cent. Zie het toch … energie kan en gaat gratis worden! Weg met de schaarste-modellen en in dit geval fossiele brandstoffen. ‘Ja maar wie gaat dan ons dividend betalen’ riep een Shell aandeelhouder. Dit is geen Kafkaësk grapje, maar dit jaar echt voorgevallen. Ik hoor nu al weer iemand anders roepen: ‘Tja maar andere belangrijke zaken zijn toch schaars op onze planeet, bijvoorbeeld zuiver drinkwater, toch?’ Hallo, twee derde van onze planeet is bedekt met oceanen. ‘Ja maar dat is zout water!’. Nou dan maken we het toch zoet? ‘Ja, maar dat kost heel veel energie hoor …!’ Zie jij het nu?!”
Pneuma
Een belangrijk woord in Nico’s visie. We kennen allemaal de 3 P’s. People, Planet, Profit. Nico voegt daar een vierde P aan toe: Pneuma (zingeving, Sinnbildung). Stilstaan en discussie hebben over “Waar doen we het voor?”, “Waarom ben ik op aarde?” Zingeving toevoegen in onze focus; een randvoorwaarde voor Het Goede Leven.
It’s our call
“We zijn er pas 2,5 miljoen jaar. Dat is eigenlijk niks. De wereld is nog lang niet klaar, maar we moeten met elkaar wel stappen zetten. De overvloed gaan zien en samen de juiste stappen zetten. Het Nieuwe Verhaal maken, werken aan ons gereedschap, onze ogen openen en tijd maken voor morgen. Om vanuit het Nieuwe Verhaal een balans te vinden in verbeelding, rede en intuïtie. De weg naar ‘Het Goede Leven’. ” En precies daarom introduceerde Nico in 2014 het Manifest Nico Baken.
De oplossing voor de crisis kost niks
In het manifest schetst Nico hoe verschillende sectoren kunnen samenwerken om problemen van individuele burgers op te lossen en laat zien hoe je dat kunt betalen en hoe dat tegelijk een enorme impuls voor de Nederlandse economie kan betekenen. Om met elkaar (samen) te zorgen voor Het Goede Leven.
Het manifest werd door meer dan 100 mensen ondertekend, waaronder Herman Wijffels, Jim Stolze (TedAmsterdam), Jan Mengelers (ex ceo TNO en nu voorzitter College van Bestuur TU/e), Marlies Veldhuijzen-van Zanten (staatsecretaris VWS). De waarde van het Manifest is een gezamenlijk geluid te laten horen en dat te laten groeien. Een beweging start met een steentje in het water. “We gaan van passieve patiënt (het overkomt ons) naar actieve mensen (we doen er iets aan). We hebben onze dagelijks leven uit handen gegeven en nu is het tijd om dingen terug te nemen.”
Een toekomst in de cloud
Tot slot geeft Nico in het gesprek ook een doorkijkje naar de toekomst. Een toekomst waarin de cloud een wezenlijke rol speelt. We kennen al de i-cloud. Informatie die je dankzij de cloud overal en altijd tot je beschikking hebt. De volgende stap is de e-cloud. Waarbij we energie (e) uit de cloud kunnen putten of er naartoe uploaden. Daar zijn we al heel dichtbij. En tot slot de m-cloud. Waarbij ‘m’ staat voor materie. Een cloud van materie. “Stel, je wilt een lekker Brand biertje drinken. Daar hoort natuurlijk een goed glas bij, maar dat heb je niet bij de hand. Via de m-cloud is dat straks gewoon mogelijk. Altijd en overal toegang tot spullen. Het lijkt tovenarij, maar 3D-printing is een voorloper op deze m-cloud. Het gaat gewoon gebeuren”, aldus Nico.
De zin waar het gesprek mee eindigt, is heel treffend en past ook bij de bescheidenheid en zoekende geest van Nico. “Er zijn nog veel vragen”. En zo is het, maar er is ook veel wijsheid, hoop en inzichten om verder op door te gaan! Maar alles begint met het stellen van vragen.
Een gesprek met Nico is elke keer weer goed voor een flinke dosis denkstof. Zijn gedachtegang staat nooit stil, gaat voortdurend een stap verder. En daarin is het mooi hoe hij zijn visie illustreert aan de hand van wat hij om zich heen ziet gebeuren. Op advies van Nico heb ik de CD reeks met college’s van Paul van Tongeren over Aristoteles gekocht en met veel plezier en aandacht afgeluisterd. Een tip voor eenieder die meer wil begrijpen van Het Goede Leven en het gedachtengoed van deze grote denker. Het is een voorrecht om met Nico te spreken, van hem te leren en hem ook te helpen om zijn boodschap verder uit te dragen. Omdat het zo’n belangrijke en tegelijkertijd hoopvolle boodschap is.
De laatste keer dat ik hem sprak, vertelde hij over de uitgestrektheid van onze geest; het Echte Leven, waarin we een verbinding leggen van verleden naar de toekomst. En deed hij een appel op het vermogen om nú te genieten en dat nu vast te houden en te koesteren. Want dat is waar het om draait!